Blackness Castle

Blackness jest jedną z najbardziej niezwykłych warowni w Szkocji. Swoim kształtem ma przypominać ona wpływający do zatoki Forth statek.
Zamek został najprawdopodobniej wybudowany przez sir George’a Crichtona (ur. ok. 1382 – zm. 1454/1455) w latach 40-tych XV wieku.
Od samego początku miał on też pełnić nie tylko rolę lordowskiej rezydencji, ale i stanowego więzienia. Faktycznie, najwcześniejsza zachowana wzmianka o Blackness dotyczy przetrzymywanych w nim więźniów.
Główne, łukowate wejście do zamku Crichtona było ulokowane w centralnej części wschodniego odcinka kurtynowego muru. Dostępu do niego broniła przede wszystkim wykuta w skale szeroka fosa. Ponad nią został przerzucony drewniany most z łatwym do usunięcia, w przypadku zagrożenia, trapem. Dodatkową ochronę, wyposażonego zapewne w masywne drzwi i kratę wejścia, stanowił umieszczony u samego szczytu kurtynowego muru machikuł. Tuż ponad samym wejściem został także osadzony herb rodu Crichton.
Oryginalny kurtynowy mur był znacznie cieńszy niż obecny i posiadał około 1.5 metra szerokości. Dopiero po przebudowie zamku w roku 1537 osiągnął on imponująca szerokość 5.5 metrów. Jednocześnie osadzone zostały w nim paszczowe otwory strzelnicze. U wylotu posiadają one, aż 1.5 metra szerokości. Podobnej przebudowie uległ także południowy odcinek obronnego muru. Nie tylko został on poszerzony, ale i o blisko połowę podwyższony. Od jego wewnętrznej strony, w latach 1537 – 1543 wybudowano także, tzw. południową lub rufową wieżę. Z tego samego okresu pochodzą kolejne dwie ambrazury widoczne w parterowym odcinku tego muru.
Za panowania królowej Marii Stuart (1542 – 1587), oryginalna wschodnia brama została całkowicie zablokowana. Jej miejsce zajęło nowe, poprowadzone poprzez południowo – zachodni odcinek kurtynowego muru, wejście. Początkowo, podobnie jak to miało miejsce w przypadku starszej bramy, dostęp do niego był możliwy jedynie poprzez drewniany most z trapem, przerzucony przez wykutą w skale fosę. Podstawową ochronę tego newralgicznego miejsca, jednocześnie wzmacniającego obronność całego zamku, stanowił tzw. Spur. Ten początkowo, parterowy bastion artyleryjski swój obecny wygląd zawdzięcza przebudowie z roku 1693. W tym czasie dodano mu zatem górną platformę ogniową, blanki oraz narożną, okrągłą bartyzanę. W wejściu osadzono wówczas także bardzo solidną, żelazną kratę.
Najciekawszym elementem „the Spur” jest umieszczona w jego parterowej części kaponiera. Dość nietypowo, miała ona przede wszystkim za zadanie ochronę wewnętrznego pasażu wejściowego.
Reszta zachodniego odcinka kurtynowego muru nie została przebudowana przynajmniej do końca XVII wieku. W jej północnym odcinku znajduje się tzw. brama wodna (poterna).
Oryginalnie tzw. wieża północna lub dziobowa swoją wysokością dorównywała wieży centralnej (masztowej). Dwa jej najniższe poziomy zajmowały cele więzienne. O ile górna, przeznaczona dla wyższych stanem lub po prostu bogatszych więźniów, cela wyposażona była w kominek, latrynę i niewielkie, zakratowane okienko, to dolny loch wyposażony był jedynie dwa otwory umieszczone u podstawy muru. Służyły one osadzonej w niej biedocie lub najgroźniejszym kryminalistom załatwiania swoich naturalnych potrzeb. Nieczystości z obydwu cel były wydalane na zewnątrz wieży, po czym dzięki naturalnym pływom morskim były one spłukiwane do wód zatoki Forth.
Górne piętra tej północnej wieży, mieszczącej zapewne dodatkowe pomieszczenia mieszkalne, kwatery żołnierski i pomieszczenia gospodarcze, zostały rozebrane w roku 1693. W ich miejscu powstała przeznaczona pod użytek trzech dział platforma ogniowa.
Centralna wieża, zwana także masztową lub więzienną, została wybudowana w XV wieku. Ulokowana została na planie prostokąta o wymiarach 11 na 9.8 metrów. Jej mury, u samej podstawy mierzą 2.3 metrów szerokości. Od samego początku pełniła ona też funkcję głównego więzienia w Blackness. Oryginalnie mieściła jedynie trzy główne kondygnacje, zwieńczone mieszkalnym poddaszem.
Do obecnego poziomu została ona podwyższona w roku 1537. W miejscu dawnego poddasza została wówczas dodana kolejna, wyposażona w kolebkowe sklepienie, komnata. Na otoczonym blankami szczycie utworzono także plac ćwiczeń.
Wszystkie trzy główne cele tej wieży były wyposażone w kominki, latryny oraz osadzone w grubości murów garderoby. Kolejna jej przebudowa miała miejsce w roku 1667. Do jej północno – wschodniego narożnika dobudowano wówczas wieżyczkę schodową. Dodatkowo w pobliżu jej wschodniej ściany została wykuta w skale głęboka cysterna na wodę.
Pełniąca rolę głównego skrzydła mieszkalnego, południowa lub tzw. rufowa wieża została najprawdopodobniej ulokowana w miejscu XV-wiecznego wielkiego hallu. Prace konstrukcyjne były prowadzone nad nią na przełomie lat 1537 – 1542. W tym czasie jej południowa ściana (czyli de facto południowy odcinek kurtynowego muru) została nie tylko podwyższona, ale i znacznie poszerzona. Wynikało to oczywiście z potrzeby znacznego wzmocnienia taj najbardziej narażonej na ewentualny atak części zamku.
W parterowej części wieży mieszczą się trzy wąskie stanowiska ogniowe. W największej z nich, położonej od zachodniej strony, znajduje się także bardzo wąskie wejście do wspomnianej wcześniej kaponiery.
Platformy ogniowe były ulokowane także na pierwszym piętrze budynku. W roku 1667 zostały one jednak przebudowane na piekarnię. Jej piece zostały ostatecznie usunięte na początku XX wieku.
Na drugim piętrze wieży znajduje się wielki hall. Ta najbardziej reprezentacyjna komnata zamku służyła zarówno jako sala balowa, jadalnia oraz pomieszczenie administracyjne. Sporych rozmiarów kominek, osadzony w ścianie północnej, został jednak z czasem nieco zmniejszony. Z kolei w dolnej części ściany zachodniej zostały umieszczone drzwi do kuchni a także okienko serwisowe. Powyżej nich oryginalnie znajdowała się galeria muzykantów. Niestety ta ciekawa wnęka z łukowatym nadprożem do dnia dzisiejszego zachowała się jedynie fragmentarycznie.
Dość nietypowo, hall zamku Blackness mógł pełnić także funkcje obronne. Jego wielkie, południowe okno zostało zatem w roku 1667 wyposażone w paszczową ambrazurę (obecnie zamurowaną).
W XVII wieku w górnej części hallu zostało osadzone dodatkowe piętro mieszkalne. Zostało ono jednak usunięte w latach 20-tych XX minionego stulecia.
Kuchnia oraz prywatne komnaty lorda i jego najbliższej rodziny znajdowały się w przylegającym do „rufowej” wieży, tzw, skrzydle zachodnim. Także i te pomieszczenia został w czasem znacznie przekształcone tracąc bezpowrotnie swój oryginalny, XVI-wieczny charakter.
W roku 1667 na styku obydwu skrzydeł wybudowano dodatkowo wieżyczkę schodową.
Kolejny etap przebudowy Blackness miał miejsce w latach 1870 – 1874. W pełniącym wówczas rolę głównego arsenału Szkocji zamku podjęto szereg prac konstrukcyjnych mających przystosować tą średniowieczną warownią do współczesnych realiów. W pierwszym etapie prac wybetonowano zatem cały dziedziniec zamkowy i przykryto go żelaznym dachem. Następnie w pobliżu wieży centralnej wykuto wspomnianą już cysternę. W dalszej kolejności na wyrównanym, obszernym placu na wschód od zamku pobudowano magazyny na amunicję. Jednocześnie powstała wówczas bardzo ciekawa przystań połączona z zamkiem długim, częściowo zwodzonym mostem. Na wschód od zamku wybudowano także żołnierskie baraki, a na zachód od nich został ulokowany piękny, wiktoriański budynek mieszczący kwatery oficerskie. Całkowicie zasypano także wykutą w skale fosę.
Po I-szej Wojnie Światowej (1914 – 1918) zamek przestał jednak pełnić funkcje wojskowe. W latach pomiędzy 1926 i 1935 staraniem Office of Works (poprzednik Państwowej Agencji Nieruchomości) z Blackness usunięto większość z wybudowanych pod koniec XIX wieku obiektów. Pozostawiono jednak żołnierskie baraki, które od tej pory pełniły funkcje czysto gospodarcze oraz cysterną i przystań wraz z mostem. Szczęśliwie przywrócono także szczytom trzech zamkowych wież bardziej „średniowieczny” charakter.

Historia Blackness Castle   

Przed rokiem 1200 posiadłość Blackness należała do możnego rodu Viponts. W późniejszym okresie jej niewielka zatoczka pełniła rolę naturalnego portu obsługującego pobliskie, królewskie miasto Linlithgow. Najprawdopodobniej na początku XV wieku Blackness stał się własnością rodziny Crichtons. Pierwsza wzmianka o zamku pochodzi jednak dopiero z roku 1449. Chociaż faktyczne powody dla których sir George Crichton zdecydował się na budowę warowni właśnie w tym właśnie miejscu pozostają nam nieznane, to szkoccy historycy wydarzenie to ściśle wiążą ze zniszczeniem przez wojska sir Williama Douglasa, 8-ego hrabiego Douglas (1425 – 1452) w lecie roku 1444 – Branton Tower, dotychczasowej głównej siedziby Crichtona.
Sir George, będący wówczas jedną z najważniejszych figur na dworze króla Jamesa II (1430 – 1460) pełnił zaszczytne funkcje Wielkiego Admirała Szkockiej Floty, szeryfa Linlithgow, szeryfa i gubernatora zamku w Stirling, a następnie także 1-ego hrabiego Caithness. Co może się wydawać się bardzo niezwykłe Crichton, jako zwierzchnich szkockiej floty cierpiał też na… chorobę morską. Z tym dość wstydliwym dla niego faktem należy wiązać też przyczynę niespotykanego kształtu zamku Blackness. Według legendy sir George miał wówczas obiecać królowi, że wybuduje taki statek na którym nie tylko nie będzie cierpiał na kinetozę, ale i którego nigdy nie zatopią Anglicy. Od samego początku Blackness zyskał miano „statku, który nigdy nie popłynie”.
W roku 1453, z powodu nominacji na hrabiego Caithness Crichton z pominięciem swojego syna Jamesa, przekazał wszystkie rodzinne ziemie położone w centralnej Szkocji na rzecz króla Jamesa II (1430 – 1460). Decyzja ta oczywiście doprowadziła jego syna i głównego spadkobiercę do wściekłości. W następstwie tego sir James uwięził ojca w jego własnym zamku Blackness. Na ratunek hrabiego niemal natychmiast ruszyły jednak królewskie wojska i po krótkim oblężeniu sir George został uwolniony. Ostatecznie sir James Crichton otrzymał część tych spornych ziem. Blackness został jednak na stałe włączony do dóbr koronnych. Od tej pory rolę jego zarządców pełnili najczęściej nominalni szeryfowie Linlithgow.
W roku 1481 zamek został zdobyty i spalony przez angielską flotę. Odbudowany, już 7 lat później w roku 1488 był miejscem spotkania króla Jamesa III (1451 – 1488) z zbuntowanymi szkockimi lordami.
Przez cały czas Blackness pełnił też rolę stanowego więzienia. Jedną z najsłynniejszych osadzonych tutaj postaci był arcybiskup St Andrews – kardynał David Beaton (ok. 1494 – 1546). Beaton w roku 1543 został oskarżony o polityczne błędy, które doprowadziły do klęski w bitwie pod Solway Moss (dnia 24 listopada 1542, z Anglikami) i osadzony na okres jednego miesiąca w centralnej wieży. Innym znanym więźniem Blackness był w roku 1544 sir Archibald Douglas (ok. 1489 – 1557), 6-ty hrabia Angus.
W sierpniu 1536 roku Patrick Hepburn of Waughton Castle (ok. 1470 – 1547) wraz z kilkoma innymi możnymi z regionu East Lothian został skazany na grzywnę w wysokości tysiąca funtów. W całości miało być ona przeznaczona na „naprawdę i rozbudowę zamku króla Jamesa V w Blackness”.
Pracami mającymi przearanżować tą średniowieczną twierdzę w nowoczesny fort artyleryjski od samego początku, czyli roku 1537 kierował nadworny architekt króla Jamesa (1512 – 1542) – sir James Hamilton of Finnart (ok. 1495 – 1540), nieślubny syn sir Jamesa Hamiltona (ok. 1475 – 1529), 1-ego hrabiego Arran. Jako doskonały architekt Finnart odpowiadał też m.in. za rozbudowę królewskich pałaców w Linlithgow, Falkland i Stirling oraz zamków Strathaven, Cadzow i swojej własnej rezydencji Craignethan Castle. Ostatecznie w roku 1540 sir James został jednak oskarżony o zdradę stanu i plany zabójstwa króla Jamesa. Został skazany i ścięty dnia 16 sierpnia 1540 roku. Po jego śmierci prace w Blackness były nadzorowane przez proboszcza parafii Dysart. Ostatni rachunek został mu wypłacony w roku 1542. Niewielkie prace budowlane były prowadzone także za panowania królowej Marii Stuart (1542 – 1587). Podczas kryzysu reformacyjnego (1559 – 1560) zamek został poddany Regentowi Szkocji i jednocześnie jednemu z Lordów Kongregacji – sir Jamesowi Hamilton (ok. 1516 – 1575), księciu Chatellerault i 2-emu hrabiemu Arran. Następnie dnia 15 kwietnia 1560 roku zarząd nad Blackness przejęło dwóch angielskich kapitanów Dethick i Wood. W kolejnych latach rolę tą pełnił już rodowity Szkot – sir Alexander Stewart.
Pozostał on wierny królowej Marii przynajmniej do momentu jej abdykacji w roku 1567 (24 lipca). Następnie Stewart przeszedł do partii sir Jamesa Stewarta (ok. 1531 – 1570), 1-ego hrabiego Moray i Regenta Szkocji. W roku 1572 Blackness, w imieniu królowej Marii, odbił sir Claud Hamilton (ok. 1546 – 1621), 1-szy Lord Paisley. Przez blisko rok jego żołnierze, nawet pomimo faktycznej blokady zamku nie tylko utrudniali żeglugę po zatoce Forth, ale też i dokonywali rajdów na przeciwległy brzeg, na tereny hrabstwa Fife. W roku 1573 (27 stycznia) James Kirkcaldy (ur. ok. 1530), brat gubernatora zamku Edinburgh – Williama Kirkcaldy of Grange (ok. 1520 – 1573) przybył z Francji do Blackness wraz z bronią i pieniędzmi dla sojuszników królowej Marii. Jednak już następnego dnia, tj. 28 stycznia jego statek został przejęty przez wojska sir Jamesa Douglasa (ok. 1516 – 1581), 4-ego hrabiego Morton i Regenta Szkocji. Morton natychmiast też rozpoczął oblężenie zamku. Załoga na czele z Jamesem Kirkcaldy poddała się Mortonowi zaledwie w ciągu tygodnia.
Około roku 1600 miejsce Stewartów, heraldycznych kapitanów zamku Blackness zajął też ród Livingstons.
W roku 1650 zamek został zaatakowany przez oddział sir George’a Moncka (1608 – 1670), pełniącego funkcję głównego dowódcy armii sir Oliviera Cromwella (1599 – 1658) w Szkocji. Zamek został wówczas zbombardowany zarówno od strony morza, jak i pod strony lądu. W tym drugim przypadku działa Moncka zostały ustawione na wysokim wzgórzu, leżącym na południe od zamku. Kompletnemu zniszczeniu uległa wówczas także ulokowana na nim niewielka kaplica.
Zdobyty i splądrowany przez Anglików zamek został porzucony na kolejnych 10 lat. Wreszcie odrestaurowany pod koniec lat 60-tych XVII wieku ponownie zaczął pełnić rolę stanowego więzienia. Za panowania króla Charlesa II (1630 – 1685) byli w nim między innymi przetrzymywani Kowenanterzy (szkoccy protestanci).
Po unii angielsko – szkockiej z roku 1707 Blackness przestał pełnić rolę więzienia. Został jednak częściowo przebudowany i obsadzony niewielkim oddziałem wojskowym. W roku 1795 w jego skład wchodziło dwóch artylerzystów, sierżant, kapral i około 12 szeregowców. Zostali oni zakwaterowani w przebudowanych komnatach wież południowej i centralnej. Honorowe od tej pory tytuły gubernatora i zarządcy zamku zostały nadane oficerom mieszkającym na stałe poza Blackness.
Podczas wojen z Francją (1759 – 1815) Blackness, tak jak i pozostałe zamki będące własnością Korony pełnił funkcję więzienia dla jeńców wojennych (łącznie było ich około 45 tysięcy). W większości jednak służył on jako więzienie przejściowe i pomocnicze wobec głównego więzienia w edynburskim zamku.
Po ostatecznej klęsce Napoleona I (1769 – 1821) w bitwie pod Waterloo 18 czerwca 1815 roku, militarne znaczenie Blackness uległo dalszej degradacji. Pozostał on jednak obsadzony niewielkim garnizonem, aż do roku 1870. Od tego roku, przez następnych 40 lat pełnił też rolę centralnego arsenału w Szkocji.
Wreszcie w roku 1912 został on przekazany w zarząd Office of Works jako pomnik narodowy. Blackness został ponownie obsadzony wojskiem podczas I-szej Wojny Światowej (1914 – 1918).
Pomiędzy latami 1926 i 1935, w trakcie przeprowadzonych przez Office of Works prac konserwacyjnych podjęto całkiem udaną próbę przywrócenia zamkowi jego oryginalnego wyglądu.
Obecnie zamek pozostaje pod opieką Historic Scotland.

We wnętrzach Blackness nakręcono także kilka pełnometrażowych filmów, m.in. słynny „Hamlet” z tytułową rolą Mela Gibsona (1990), „Bruce” (1996), „Mackbeth” (1997) i „Doomsday” (2008) oraz serial „Ivanhoe” (1997).

Blackness Castle jest otwarty dla zwiedzających przez cały rok (z wyjątkiem 25/26 grudnia i ½ stycznia).
W okresie letnim, od początku kwietnia do końca września jest czynny codziennie od godziny 9.30 do 17.30 (ostatnie wejście o godzinie 17). W okresie zimowym, od początku października do końca marca, jest czynny w godzinach 9.30 – 16.30, (ostatnie wejście o godzinie 16, zamknięte w czwartek i piątek).

Więcej informacji można uzyskać na oficjalnej stronie Historic Scotland:
www.historic-scotland.gov.uk    lub pod numerem telefonu: (+44) 01506 834807