Balvaird Castle

Balvaird Castle jest jednym z najpiękniejszych, a przy tym i najbardziej unikalnych przykładów szkockiej wieży mieszkalno – obronnej, ulokowanej na planie litery “L”.
Jej główny, prostokątny w planie blok posiada wymiary: 13.5 na 9.1 metrów. Przystające do niego od strony południowo – zachodniej, równoboczne skrzydło mierzy 5.7 na 5.7 metrów. Z kolei długość ścian, osadzonej na złączeniu tych budynków, wieżyczki schodowej wynosi odpowiednio 3.5 metrów (ściana południowa) i 2.2 metrów (ściana wschodnia). Średnica jej spiralnych schodów liczy natomiast 2.7 metrów.
Jedyne, łukowate wejście do wnętrza wieży zostało ulokowane na parterze wieży schodowej, w jej ścianie południowej. Ponad nim znajdują się, aż trzy panele herbowe. Jedynie dolny z nich posiada jeszcze fragmenty oryginalnych zdobień.
Na wprost, oryginalnie chronionego masywną, żelazną kratą wejścia, znajduje się wąski pasaż prowadzący do piwnicy głównego bloku. Jej wymiary wynoszą 9.5 na 5.5 metrów. Szerokość ścian, w tej części budynku mierzy natomiast około 1.8 metra. Jedynie w przypadku ściany wschodniej zwiększa się ona do 2.2 metrów. Oryginalnie, we wschodniej części tego obszernego pomieszczenia z kolebkowym sklepieniem mieściła się sypialna antresola. Do czasów współczesnych przetrwały między innymi jej konsole i legar stropowy. Pozostała część piwnicy służyła zapewne jako spiżarnia. Dostęp dziennego światła zapewniały jej przede wszystkim dwa, sporych rozmiarów okna ulokowane w górnej części ścian wschodniej i zachodniej. W dolnych partiach murów zostały ponadto osadzone cztery kluczowe ambrazury. Dwie z nich skierowane są w stronę północną. Jedna w stronę zachodnią. Ostatnia, osadzona w grubości ściany południowej, przede wszystkim miała za zadanie ochronę głównego wejścia do budynku. Przejścia ulokowane w centralnej części ściany zachodniej i północnej części ściany zachodniej zostały z pewnością przebite w późniejszych czasach. Wąski pasaż (o długości 1.8 metra) znajdujący się w pobliżu południowo – zachodniego narożnika tej komnaty (wciąż w ścianie południowej) prowadził natomiast do zamkowej kuchni (o wymiarach 3.9 na 3.4 metów). Mieściła się ona na parterze skrzydła południowo – zachodniego. Jej sporych rozmiarów palenisko z łukowatym nadprożem (o szerokości 2.1 metrów) zostało osadzone w ścianie południowej komnaty. Tradycyjnie wyposażone jest ono także w niewielką półkę na sól. Ta, została umieszczona we wschodniej ościeży kominka. Ponadto kuchnia posiada dwie nisze (w ścianach wschodniej i zachodniej) oraz dwa, skierowane w strony wschodnią i zachodnią, okna. Okno zachodnie, było jednocześnie wykorzystywane jako ambrazura osłaniająca główne wejście.
W tylnej części antresoli z piwnicy głównego bloku, w grubości ściany wschodniej, został także osadzony niewielki loch. Z kolei, powyżej jej (w sklepieniu) znajdują się dwa lufcki łączące spiżarnię z ulokowanym powyżej hallem. Służyły one między innymi do szybszego dostarczania, przyrządzanych w kuchni, posiłków na lordowski stół. Kolejny lufcik, z południowo – zachodniego narożnika spiżarni wydaje się być późniejszym dodatkiem.
Wspomniany hall był z pewnością najbardziej reprezentacyjnym pomieszczeniem wieży. Z uwagi, że mury budynku nieco zwężają się ku górze, posiada ono też nieznacznie większe wymiary, niż piwnica. Wynoszą one 9.7 na 5.6 metrów. Jedyne, ciekawe ozdobione palenisko (2.2 na 1.2 metrów) tej komnaty zostało ulokowane w ścianie wschodniej. Na lewo od niego, w grubości północno – wschodniego narożnika budynku, znajduje się niewielki buduar.Wyposażony jest on w jedno prostokątne okienko i dwie półki ścienne. Oryginalna garderoba, położona na prawo od kominka (w kierunku południowym), w drugiej połowie XVI wieku, w momencie dobudowania do wieży wewnętrznego budynku bramnego, została przekształcona w przejście. Od tego momentu, dawało ono też dostęp do, położonej na pierwszym piętrze nowego budynku, kaplicy. W przeciwległym, południowo – zachodnim narożniku hallu, w grubości muru, znajduje się wąska latryna. Wyposażona została ona w niewielką niszę na świeczkę oraz szczelinowe okienko (w ścianie zachodniej).
Dostęp dziennego światła zapewniały hallowi trzy, okazałe okna z bocznymi, kamiennymi siedziskami. Osadzone zostały one w ścianach południowej (te jest niestety kompletnie zamurowane), północną i zachodnią. Ich obecny wygląd może być jednak efektem XVI lub nawet XVII-wiecznej przebudowy. Pomiędzy oknem północnym i wspomnianym wyżej buduarem znajduje się najpiękniejszy element budynku, czyli ozdobna nisza. Wydaje się, że w niej właśnie mogła być prezentowana najkosztowniejsza zastawa stołowa lorda zamku. Wśród szeregu wykwintnych zdobień, na jej górnej prawej krawędzi jest między innymi wyrzeźbiona religijna inskrypcja: „Jesu Maria”.
Na pierwszym piętrze skrzydła południowo – zachodniego ulokowana jest prywatna komnata. Jej wymiary wynoszą 4.2 na 3.8 metrów. Wyposażona została ona w niewielki kominek (osadzony w ścianie wschodniej), dwie nisze (w ścianach południowej i wschodniej) oraz garderobę (w południowo – wschodnim narożniku komnaty). Dostęp naturalnego światła zapewniało temu pomieszczeniu jedno, skierowane w stronę zachodnią, okno. Dodatkowo, w północno – zachodnim narożniku tej komnaty, znajduje się latryna. Podobny układ posiadały także komnaty położone na drugim i trzecim piętrze tego skrzydła. Kominek komnaty z drugiego piętra został jednak osadzony w grubości ściany południowej. Z kolei komnata z trzeciego piętra ponownie miała go w ścianie wschodniej. Dodatkowe pomieszczenie mieszkalne znajdowało się na poddaszu tego budynku.
Pomieszczenie ulokowane na drugim piętrze głównego bloku pełniło natomiast funkcję prywatnej komnaty lorda Balvaird. Także ono podobnie posiadało trzy okna. Znajdują się one w ścianach północnej, południowej i zachodniej. Jedyny kominek tego pomieszczenia został umieszczony w centralnej części ściany zachodniej. Obecnie jest on jednak częściowo zamurowany. W południowo – zachodnim narożniku tej komnaty znajduje się natomiast prowizoryczna antresola. Wydaje się, że została ona zbudowana pod koniec XIX wieku.
Pomieszczenie mieszkalne, przeznaczone najprawdopodobniej do użytku zamkowej służby, mieściło się także na poddaszu głównego bloku.
Wokół szczytu całej wieży poprowadzony został chodnik straży. Osłonięty jest on kamiennym parapetem z okrągłymi, otwartymi narożnikami. Pod konsolą każdego z tych narożników, zostały umieszczone niezwykłe rzeźby ludzkich głów. Jedynie pod bartyzaną z północno – zachodniego narożnika głównego bloku widnieje podobizna… psa. Kolejną ciekawostkę stanowi niewielka, dwukondygnacyjna bartyzana   zwieńczająca wieżyczkę schodową. Jej kształt ma przypominać typową, szkocką wieżę mieszkalno – obronną. Górne jej pomieszczenie pełniło najprawdopodobniej funkcję stróżówki.
W roku 1567, od wschodniej strony oryginalnej wieży wybudowano jednopiętrowy (tzw. wewnętrzny) budynek bramny. Ulokowany jest on na planie trapezu. Jego dłuższa, południowa ściana liczy 9.4 metrów. Długość frontowej, północnej ściany to z kolei 8.5 metrów. Szerokość tego budynku wynosi natomiast 5.3 metrów.
Sklepiony pasaż wjazdowy, o szerokości 2 metrów, oryginalnie chroniła żelazna krata i masywne, drzwi zewnętrzne. Po jego obydwu stronach mieściły się dwa pomieszczenia, z podobnie kolebkowymi sklepieniami. Węższe pomieszczenie zachodnie (3.7 na 1.7 metrów) służyło jako stróżówka. Wyposażona została ona jedynie w dwie, skierowane w strony północną i południową, ambrazury. Z kolei pomieszczenie wschodnie (3.6 na 3/3.5 metrów) pełniło najprawdopodobniej funkcje gospodarcze. Posiadało ono tylko jedno, osadzone w ścianie wschodniej okno. We frontowej, czyli północnej ścianie tego pomieszczenia, oryginalnie znajdowały się drzwi, co może wskazywać, że pełniło ono rolę magazynu w obrębie tzw. dziedzińca zewnętrznego (północnego). Na pierwszym piętrze wewnętrznego budynku bramnego mieściła się wspomniana już wcześniej kaplica. Posiadała ona, aż pięć sporych rozmiarów okien. Po dwa z nich (ściśle też do siebie przylegających) znajdowały się w ścianach południowej i wschodniej. Jedno, nieco mniejsze skierowane było natomiast w stronę północną. Obok niego, na frontowej ścianie budynku (ponad bramą) ulokowany był kolejny panel herbowy. Niestety, do czasów współczesnych zachowała się tylko jego ozdobna framuga. Dostęp do kaplicy był możliwy zarówno z hallu wieży, jak i górnej, środkowej komnaty skrzydła wschodniego (dziedzińca wewnętrznego). Religijny charakter posiadała także ciekawa nisza widoczna na północnej elewacji wieży. Chociaż obecnie jest ona pusta, można bezpiecznie założyć, że oryginalnie mieściła się w niej figurka któregoś ze świętych kościoła katolickiego lub św. Marii.
Ulokowane w obrębie zewnętrznego i wewnętrznego (południowego) dziedzińca budynki gospodarczo – mieszkalne, w większości podobnie powstały w roku 1567.
Dwa, najprawdopodobniej jednopiętrowe, tzw. zewnętrzne budynki bramne, do czasów współczesnych zachowały się niestety tylko fragmentarycznie. U podstawy północnej ściany większego, położonego od zachodniej strony budynku, wciąż jednak widnieją trzy, sporych rozmiarów otwory ściekowe.
W obrębie dziedzińca wewnętrznego oryginalnie znajdowały się dwa rzędy budynków. Pierwsze z nich, tzw. skrzydło wschodnie bezpośrednio przylegało do południowo – wschodniego narożnika wewnętrznego budynku bramnego. W jego parterowej części znajdowały się dwa pomieszczenia. Pierwsze z nich (północne)) najprawdopodobniej pełniło funkcję zewnętrznego hallu (5.9 na około 4.2 metrów). Posiada on także cztery okna (pod dwa w ścianach wschodniej i zachodniej) oraz kominek ulokowany w grubości ściany południowej. Do północno – wschodniego narożnika tego budynku przylegała ponadto klatka schodowa (2.8 na 2.7 metrów). Średnica osadzonych w niej spiralnych schodów wynosiła 1.8 metra. Niestety do czasów współczesnych przetrwała ona fragmentarycznie. Drugie z parterowych pomieszczeń tego skrzydła, tj. południowe posiadało wymiary 4.9 na 3 metrów. Posiadało ono także tylko jedno, skierowane w stronę wschodnią okno. Dostęp do tego pomieszczenia był możliwy zarówno od strony dziedzińca (zachodu), jak i pomieszczenia zewnętrznego hallu.
Niestety, z uwagi na znaczny stopień zniszczenia tego budynku, obecnie raczej trudno byłoby odtworzyć oryginalny wygląd jego wyższych partii. Jedynie, na podstawie szkiców z końca XIX wieku można założyć, że na pierwszym piętrze mieściły się dodatkowe pomieszczenia mieszkalne. Dodatkowo, zarówno całe skrzydło wschodnie, jak i wewnętrzny budynek bramny posiadały dwuspadowe dachy z schodkowymi szczytami.
Kolejny budynek wewnętrznego dziedzińca, ulokowany od strony zachodniej, również jest zbyt mocno zniszczony, by pokusić się o odtworzenie jego oryginalnego wyglądu. Jedynie jego ściana południowa (z pozostałościami okna) zachowała się prawie w swej oryginalnej wysokości. Budynek ten, podobnie jak miało miejsce w przypadku skrzydła wschodniego, w swej parterowej części mieścił tylko dwa pomieszczenia.
Następny element zamku Balviard stanowił, położony od południowej strony wewnętrznego dziedzińca i otoczony niegdyś masywnym murem, ogród. Liczy on około 22 metrów kwadratowych powierzchni. Z kolei, położony od wschodniej strony zamku i także otoczony kamiennym murem olbrzymi plac, mieścił oryginalnie sad. Ten, służył lordowskiej rodzinie podczas najbardziej popularnych w tych czasach formach rekreacji, czyli łucznictwie i polowaniach z drapieżnymi ptakami.

Historia Balvaird Castle

Ziemie baronii Arngask i Kippo, w skład których wchodziła też posiadłość Balvaird, oryginalnie należała do rodu Barclays.
Około roku 1495, młodszy z synów sir Williama Murraya of Tullibardine (zm. ok. 1459) – sir Andrew Murray poślubił Margaret Barclay, jedyną spadkobierczynię Jamesa Barclaya of Balvaird. Tym samym, baronia Arngask i Kippo, wraz oczywiście z Balvaird stała się własnością Murray’ów. Wydaje się, że około roku 1500, na bazie starszej warowni sir Jamesa, młoda para wybudowała nową wieżę Balvaird. Ta, w ciągu kolejnych lat została też przebudowana, aż do współczesnej formy. Między innymi, w roku 1567 dodane zostały do niej obydwa budynki bramne, budynki w obrędzie dziedzińca wewnętrznego oraz otoczone masywnymi murami: ogród i sad.
Po śmierci sir Andrew, rodzinne posiadłości przypadły w udziale jego synowi – sir Davidowi Murray of Arngask, Balvaird and Kippo (zm. 1550). Ze związku z Janet Lindsay, córką Johna Lindsay, panicza Lindsay (zm. ok. 1525), sir David miał dwóch synów: sir Andrew (zm. 1572/1573) i młodszego Williama Murraya of Letter Bannathy (zm. 1589). Najcenniejsze z rodzinnych posiadłości przypadły właśnie sir Andrew, od śmierci ojca tytułującego się także „of Balvaird, Arngask and Kippo”. Ze związku z Lady Janet Graham (zm. 1547) sir Andrew miał czterech synów.
Drugi z nich, sir David Murray (zm. 1631) w roku 1584 został mianowany Mistrzem (królewskiej) Stajni. Następnie w roku 1596 pełnił funkcję Namiestnika królewskiego pałacu Falkland. Trzy lata później dołączył do królewskiej rady, a także został pasowany na rycerza. W latach 1601 i 1608 był też rewizorem Skarbu Państwa. Pomiędzy latami 1601 i 1609 pełnił także funkcję burmistrza miasta Perth. W latach 1603 i 1611 służył w randze Kapitana Królewskiej Straży. Dnia 7 lipca 1604 został mianowany 1-szym Lordem Scone. Następnie, dnia 18 sierpnia 1608 roku otrzymał na własność ziemie byłego opactwa Scone. W latach pomiędzy 1612 i 1627 ponownie pełnił funkcję burmistrza Perth. Wreszcie, dnia 16 sierpnia 1621 roku sir David został wyniesiony do godności 1-ego wicehrabiego Stormont. Z uwagi na brak potomstwa, dnia 29 kwietnia 1612 roku, otrzymał też specjalne zezwolnie na przekazanie tytułu lorda Scone dla jednej z następujących osób (w takiej też kolejności): jego kuzyna sir Mungo Murraya of Drumcairn (1580 – 1613), czwartego syna sir Johna Murraya (ok. 1550 – 1613), 1-ego hrabiego Tullibardine; sir Johna Murraya of Redkirk (zm. 1640, w roku 1625 został mianowany 1-szym hrabią Annandale); Gilberta Murraya, Andrew Murraya (ok. 1597 – 1644) i Williama Murraya. Po bezpotomnej śmierci sir Davida, 1-ego wicehrabiego tytuł 2-ego wicehrabiego Stormont przypadł zatem sir Mungo Murray’owi. Kiedy i ten, w roku 1613 zmarł bezpotomnie, godność 3-ego hrabiego Stormont przeszła na sir Johna Murray’a of Redkirk. Także on zmarł bezdzietnie w roku 1658. W międzyczasie, w roku 1641, czwarty w kolejce do tytułu wicehrabiego Stormont – Andrew Murray został mianowany 1-szym Lordem Balvaird (dnia 17 listopada). W roku 1633 Andrew został pasowany rycerzem. Trzy lata później został także właścicielem posiadłości Pitlochie. W roku 1638 natomiast pełnił funkcję Członka Generalnego Zgromadzenia. Sir Andrew był także odpowiedzialny za rozbudowę zamku Balvaird. Z jego polecenia powstały właśnie budynek bramny i skrzydło wschodnie. Po jego śmierci w roku 1644 (24 września) tytuł 2-ego Lorda Balvaird przejął jego syn – David (ok. 1636 – 1668). Następnie, w roku 1658 po śmierci wspomnianego wcześniej Johna Murraya, 3-ego wicehrabiego Stormont, godność kolejnego, 4-ego wiecehrabiego Stormont przypadła właśnie jemu. Ten społeczny awans spowodował też decyzję sir Davida o przeprowadzce do bardziej komfortowej rezydencji w Scone, na północnych obrzeżach Perth. Zamek Balvaird pozostał w użyciu, lecz z pewnością nie członków tego rodu. Najprawdopodobniej, aż do początków XX wieku zamieszkiwali go okoliczni farmerzy. Formalnymi jego właścicielami pozostali Murray’owie. Ci w roku 1776 zostali także wynieni do godności hrabiów Mansfield.

Obecnie Balvaird Castle, chociaż wciąż pozostaje własnością rodu Murray, jest administrowany przez państwową organizację Historic Scotland.
Dostęp do zamku zapewniony jest (bezpłatnie) o każdej rozsądnej porze. Niestety wnętrza tej pięknej wieży są udostępniane zwiedzającym jedynie podczas cyklu tzw. „otwartych drzwi” we wrześniu każdego roku.

Więcej informacji na ten temat można uzyskać na oficjalnej stronie Historic Scotland:
http://www.historic-scotland.gov.uk    lub pod numerem telefonu: (+44) 01786 431324